Diktaren Arne Garborg vart fødd som Aadne Eivindsen Garborg på garden Garborg i Time kommune i 1851. Der budde han til han var godt femten år. Då flytta han frå heimekommunen for godt.
Garborgheimen og Knudaheio
I Time er det to hus med sterk tilknyting til Arne Garborg: Fødestaden Garborgheimen frå 1848, og sommarstova Knudaheio frå 1899. Begge husa tilhøyrer Time kommune.
Time kommune overtok Garborgheimen den 1. april 1940. Det budde folk der til 1951, då huset vart museum i samband med 100-årsjubileet for diktaren.
Knudaheio vart gitt til Time kommune av Hulda Garborg etter at diktaren var død i 1924, og har vore museum sidan. Garborgheimen vart kommunen sin eigedom i 1940, og har vore museum frå 1951.
Dei to husa er dei viktigaste minnesmerka etter den store diktaren og samfunnsformaren her på Jæren.
Eige monument i heimbygda
Det skulle nemleg gå mange år før Garborg vart heidra med eit eige monument i heimbygda si. Stavanger fekk tidleg sitt: Gunnar Janson (1901-83) sin statue i Byparken i 1951. Etter kvart som me fekk andre minnesmerke kan me sjå gjennom avisinnlegg at det gong på gong vart spurt kor tid me skulle få eit Garborgmonument i Time?
I 1974 kom svaret på det: Kommunen fekk sitt første Garborg-monument; bronsestatuen Veslemøy, som står ved Time Rådhus og er laga av Fritz Røed (1928 - 2002).
Fire nye Garborg-minnesmerke
I det store Garborgåret i 2001 fekk Time fire nye Garborg-minnesmerke:
Steinvarden i Mærliskaret på Undheim, gitt av borna i krinsen, steinhovudet i Knudaheio av Hugo Frank Wathne (1932 - ) og gitt av Arild Håland, bronsestatuen Garborg på Bryne Torg av Fritz Røed, og jernskulpturen Falling Out ved Sivdamsenteret laga og gitt av Arne R. Garborg (1928 - ), USA.
Dei fem monumenta er på kvar sin måte ei hylling til jærbuen og europearen Arne Garborg, ein av våre største diktarar og samfunnsformarar.
I 1961 vende Time kommune seg til ymse lag og institusjonar for å finna ut om det var interesse for å reisa eit Garborgminnesmerke til 50-årsminnet for diktaren sitt dødsår. Dette vart positivt motteke; det vart samla inn over 60 tusen kroner i bygda, Kulturfondet løyvde 70 tusen, og resten vart løyvt av Time kommune. Oppdraget vart ikkje utlyst, men gitt til ein kunstnar, nemleg Fritz Røed, som hadde trødd sine barnesko på Bryne i mellomkrigsåra.
Veslemøystatuen vart avduka laurdag den 30. august 1974. Åse-Marie Nesse las prologen ho sjølv hadde skrive til innleiing:
"Til deg, vår unge søster Veslemøy
av eventyr og dikt og soleglad,
som aldri var og aldri skulle døy,
eg gir mitt kvad.
---
Nå har vi støypt deg av vår gylne draum
og dikta deg i bronse, vind og luft.
Der skal du alltid stå, i sol og flaum
på Time-tuft
og minne nye ætter gong på gong
om at eit menneske er meir enn mold,
at også Arne Garborgs store song
ber hundre foll!"
”Det var høg, blå jærhimmel over dagen, og det bles ein varm sønnavind som trylla fram ein seinsommardag av dei sjeldne då Time, Arne Garborg si heimbygd, fekk si Veslemøy. Då ho vel var avduka og stod der i si gylne bronseprakt, litt undrande, enno noko framand kanskje, var det berre ein dom; ein karakteristikk å høyra frå dei mange som var møtte fram for å vera med på høgtida: Ho er eit meisterverk, akkurat slik eg har tenkt meg henne,” skreiv Stavanger Aftenblad m.a. etter avdukinga.
Liv Dommersnes las Til deg, du hei; eit felleskor song, og Bryne Musikkorps spela. Forfattaren Knut Hauge heldt festtalen og stod for avdukinga. Han slutta med desse orda: ”Eg vil ynskja jærbuen til lukke med si mest berømte dotter.” Det var òg talar av formannen i monumentnemnda, Torkell Norheim; bilethoggaren Fritz Røed, og ordføraren i Time, Børge Undheim. Etterpå var det middag i Time Rådhus for om lag 60 inviterte gjester. Mellom dei var svigerdottera til Garborg, Dagny; to av barnebarna, Hans Eivind Garborg og Kari Garborg Bouner, og niesa Solveig Garborg.
På sokkelen er det innhogd:
TIL MINNE OM
ARNE GARBORG
Det høyrer òg med til historia at fleire puristiske jærbuar var misnøgde med statuen. Dette var inga landsens jærjente; det var ei moderne byjente. Dessutan var ho for gammal, og stakken var alt for kort.
Ein annan ting som høyrer med til historia er at det heile tida var ein føresetnad at statuen ikkje skulle stå utanfor Time Rådhus. Så det er ikkje Arne Garborgs veg og all trafikken der Veslemøy ser lengtande mot etter over ein mannsalder på ”feil” plass!
Etter initiativ frå lærarane ved Undheim skule vart det hausten 2000 foreslått at ungane i den krinsen Arne Garborg hadde bygd jærhytta si skulle reisa ein varde til minne om den store diktaren ved 150-årsjubileet i 2001.
Kvar elev skulle finna ein stein og ta med seg til barnehagen eller skulen. Denne steinen vart så køyrt til Knudaheibakken, der det var funne plass. Så vart det murt ein varde som vart avduka av to elevar ved Undheim skule på sjølvaste 150-årsdagen til diktaren, torsdag den 25. januar 2001. Borna gjekk i fakkeltog frå skulen til avdukingsstaden. Det lange fakkeltoget med musikkorps og flaggborg fremst som vandra i tusmørket tidleg på morgonen vart eit gripande syn, og innslaget vart vist på fjernsynsskjermane i heile landet opptil fleire gonger. Rektor Tordis Sandvik frå Undheim skule heldt talen. ”Me er stolte som får lov å veksa opp og arbeida i heimbygda til Arne Garborg”, sa ho mellom anna. To elevar frå Undheim skule stod for avdukinga: Sindre Gausland og Kristian Reiten; og så vart varden tend av Linn-Åse Holtet og Leif Arne Hognestad.
Deretter var det ei kort markering med kransenedleggjing ved gravhaugen i Knudaheihagen ved ordførar Arnfinn Vigrestad. På sløyfa frå Time kommune stod eit Garborgsitat: ”Livet får meining når du nyttar det til noko som der er meining i.” Borna i Undheim barnehage og skuleborna saman med ein del andre frammøtte song Småsporven. Tarald Oma la ned krans frå Time Mållag. Etterpå var det fødselsdagsfeiring med kake og brus for borna på skulen og i barnehagen.
På bronseplaketten på varden står det:
TEK KVAR OG EIN SIN VESLE STEIN
ER SNART VÅR ÅKER REIN
Denne varden reiste borna ved Undheim skule og
barnehage til 150-årsminnet for Arne Garborg i 2001
I 1998 kom det eit tilbod til Time kommune frå universitetslektor Arild Haaland i Bergen: Han ville gjerne i høve 150-årsjubileet for Arne Garborg gje ein skulptur til diktaren sin fødekommune. Gåva skulle ha form av eit steinhovud som han tenkte seg plassert i nærleiken av Knudaheio med utsyn over Jæren. Saman med Haaland var bilethoggaren Hugo Frank Wathne, som skulle laga skulpturen. Det skulle vera Garborg sitt andlet i ei steinblokk som elles ikkje var tilhogd. Andletet skulle skoda utover diktaren sitt kjære Jæren, og mot alvelandet over havranda.
Monumentet vart hogd hos Titania AS i Sokndal, og frakta til Undheim av T. Stangeland AS.
Torsdag den 7. juni 2001 vart monumentet avduka i eit overhendig vêr av fylkeskonservatoren i Rogaland, Egil Harald Grude, som m.a. sa dette:
“ Det stod og står strid om Arne Garborg. Me vert aldri ferdige med mannen og livsverket hans. Det har også vore strid om det monumentet me skal avduka i dag. Nå står hovudet her, festa i hans rike og med vidt utsyn over det som på ein særleg måte vart Arne Garborg sitt landskap.”
Kunstnaren og gjevaren var begge til stades under avdukinga, saman med over hundre frammøtte. Wathne sa i sin tale mellom anna dette om oppdraget:
”Det er i utgangspunktet ein vanvittig idé, men ein idé eg har hatt i over tretti år.”
Ordførar Arnfinn Vigrestad:
”Eg helsar monumentet velkommen og trur det vil bidra til å trekkja endå meir folk til Knudaheio.”
På ein bronseplakett på steinen står det:
"ALL DENNE FAGRE UTSYN"
GÅVE TIL TIME KOMMUNE
FRÅ ARILD HAALAND 2001
LAGA AV
HUGO FRANK WATHNE
I høve det store Garborgjubileet i 2001 vart det bestemt at kommunen skulle reisa ein statue av den store diktaren i Bryne sentrum. Prosjektet vart støtta økonomisk av Time Sparebank og Time Mållag.
Oppdraget med å laga bronsestatuen på Bryne Torg vart gitt til Fritz Røed, som tidlegare hadde laga Veslemøystatuen ved Time Rådhus i 1974. Statuen er i litt meir enn naturleg storleik, og framstiller Garborg i 1890-åra, då han var på høgda av si diktariske kraft. Han er laga i Italia, og vart avduka av HM Kong Harald V søndag den 10. juni 2001. Den dagen vitja kongeparet Time frå morgon til kveld, og dei var på Knudaheio, Undheim, Garborg og Bryne. Midt på dagen var det stor folkefest i blåsande, men vakkert vêr på nye Bryne Torg. Fleire tusen menneske hadde funne vegen til Torget for å få med seg det som hende, og for å få eit glimt av kongeparet.
Kongen heldt ein vel førebudd tale, der han framheva Garborg som ein av våre største diktarar: ”Som dikter var han opptatt av de små i samfunnet, og det var nok en av grunnene til at så mange, ikke minst jærbuen, trykket ham til sitt bryst,” sa Kongen, som òg framheva Garborg som ein av våre viktigaste samfunnsformarar. ”I 1921 ble Garborgs 70-årsdag feiret her på Bryne uten at han selv var til stede. I dag feires han igjen, denne gang er nærværet hans synliggjort gjennom Fritz Røeds monument,” avslutta Kong Harald før han avduka statuen.
Blant dei mange gjestene ved avdukinga var barnebarnet til diktaren, Hans Eivind Garborg og kona Marie; og Fritz Røed og kona. Etter avdukinga vart det servert utandørs lunsj for kongeparet, gjester og innbedne på langbord i Storgata.
Kongeparet var òg med på festkvelden i Storstova.
På sjølve sokkelen til statuen står innleiingsorda til Haugtussa:
Til deg, du hei og bleike myr med bukkeblad,
Der hegre stig og heilo flyr, eg gjev mitt kvad.
På ein bronseplakett som er montert på bakmuren står det:
ARNE GARBORG
25.01.1851- 14.01.1924
REIST AV TIME KOMMUNE ÅR 2001
MED STØTTE AV
TIME SPAREBANK
OG TIME MÅLLAG
AVDUKA 10.06.01 AV
H.M. KONG HARALD V
Midt på 1990-talet vitja Arne R. Garborg frå Washington, USA, fødekommunen til farfaren, Abel Garborg. Abel var nest yngste bror av Arne Garborg, fødd i 1865 på Garborg. Under dette besøket vart det fødd ein idé: Arne R., eller Arnie, som er ein kjend kunstnar med heile vestkysten av USA som marknad, ville gjerne gje ein skulptur til den kommunen farfaren kom frå.
Han sende eit tilbod om dette til kommunen, der ein fekk fritt val mellom ein del nonfigurative metallskulpturar han hadde laga. Valet fall på ”Falling Out”, som hadde ein sterk symbolikk med tanke på den familien Abel Garborg kom frå. Syskena var forskjellige, som figurane som kjem utav skulpturen, men komne or det same opphavet. Det vart så bestemt at det ville høva godt i Garborgåret å avduka ein skulptur av namnebroren til diktaren frå USA, dit dei fleste Garborgsyskena hadde utvandra.
Spedisjonsfirmaet AMR Routers på Sola tilbaud gratis transport frå USA til Tananger.
Eit utval kom med forslag om plassering, og dei valde området ved Sivdamsenteret. Skulpturen fekk sin plass på plenen mot sør på ein sokkel av brustein, og det er plassert ein plakett framfor skulpturen.
Fredag den 27. juli vart skulpturen avduka av fylkesmannen i Rogaland, Tora Åsland. Mykje folk hadde samla seg i den vakre sommarkvelden. Kunstnaren var til stades, saman med slektningar her i Noreg. Til opning las Sigbjørn Reime innleiinga til Fred i engelsk omsetjing. Åsland snakka i talen sin om familien på Garborg som drog ut, og fortalde om ein gåverik familie med ein trist lagnad. Men òg om familiemedlemmer som gjekk sine eigne vegar og stod for det dei trudde på. Det var helsingar frå ordførar Arnfinn Vigrestad og frå kunstnaren sjølv, som nemnde at namnebroren nok hadde mislikt at grandnevøen stod her og ikkje kunne norsk eingong. Eivor Time spela harpeleik og tussefløyte, og song.
Plaketten har denne påskrifta:
”FALLING OUT ”
LAGA OG GITT AV
ARNE R. GARBORG, USA
TIL TIME KOMMUNE
2001
*
Med støtte av AMR Routers